بین بازار سرشور و بازار بزرگ در محله قدیمی سرسنگ و در نزدیکی حرم مطهر امام‌رضا(ع) و جنب مسجد شاه یا مسجد هفتادودو تن، یکی از باستانی‌ترین حمام‌ها و بزرگترین حمام ایران واقع شده است.
بانی این حمام «مهدی‌قلی بیک جانی قربانی» امیرآخورباشی شاه‌عباس صفوی در اوایل سده یازدهم هجری قمری بوده است. از این بنا هیچ کتیبه‌ای به‌جا نمانده و اطلاعی از معمار یا سازنده آن در دست نیست. این حمام گرچه قدمتی 400 ساله دارد وبنای آن را به استناد وقفنامه به سنه 1027 هجری قمری منصوب می‌دارند، لکن تا سال 1367 هجری شمسی دایر ودرخدمت اهالی مشهد وزوار امام بوده است. در وقفنامه آمده است که مهدی‌قلی بیک به همراه این حمام، دو روستای «گازرگاه» و «پس پشته» واقع در بلوک‌های تبادکان و درزاب مشهد با یک باغ در کرج و تمامی دکان‌های مجاور حمام را وقف امور خیریه و خداپسندانه مربوط به آستان قدس رضوی کرده است.
این حمام در مشهد به نام‌های حمام شاه، حمام رضوی و نهایتا به‌نام بانی آن مهدی‌قلی بیک مشهور است. از آنجا که مقبره غیاث‌الدین ملکشاه در جوار این حمام قرار دارد شاید از این‌روست که نام حمام شاه را بر آن‌گذارده‌اند. گرچه این حمام تا سال 1367 دایر بود اما از حدود سال 1369 به‌تدریج متروک ماند و در تاریخ 5/2/1376 به شماره 1374 در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد. از سال 1378 عملیات بازسازی و مرمت آن آغاز که در سال 1385 به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد.
ساختار بنا
چون دیگر حمام‌های ایران، محوطه ورودی با یک پله، مستقبل تن و بدن‌های تشنه آب و پاکیزگی بوده و با انحنای ملایمی به هشتی کوچکی متصل می‌شود و باز پنج پله دیگر و انحنای دیگر، سربینه نمایان می‌شود. و سربینه‌ای چه زیبا، هشت ستون مدور سنگی با سرستون‌های شش ضلعی هم جنس خود و چه استوار شانه به زیر بار طاق‌های تند و کند که خود نگه دارنده گنبد بالای سرشانند، داده‌اند. و گنبد در کنار دیگر همتایان خود، آسمانه‌ای را ماند پر از نقش‌ونگار نشسته در قاب رسمی بندی‌های آن. هر نقش گویای موضوعیست از زندگی روزمره مردم یا نگاره‌ای افسانه‌ای و یا داستان‌هایی از لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد و سرآمد همه یلان شاهنامه.
شواهد گویای هنرنمایی نگارگران دوران مختلف از صفویه تا به قاجاریه بر روی این سقف است. در هر دوره نقوش قبلی را باملاطی از جنس ساروج مستور نموده و نقش خود را به ذوق و سلیقه دوران خویش تصویر می‌کردند تا بدانجا که عدد لایه‌ها به سیزده لایه نقاشی می‌رسد و در کنکاش بیشتر به 28 لایه در کل. لکن آنچه قابل دیدن است همان نقوش به‌جا مانده از دوران قاجار است که در آن آثار غربزدگی و مدرنیته در موتیف‌ها، ابزارها و وسایلی همچون گرامافون، دوچرخه، بالن، اتومبیل و هواپیما به وضوح قابل مشاهده است.
عمده اجزای اصلی سربینه را شامل می‌شود:
1- سه غرفه برای کندن، قرار دادن و پوشیدن لباس‌ها، مخصوص عامه مردم
2- یک شاه نشین ویژه بزرگان و اشراف همگی مفروش به کاشی‌های لاجوردی با طرح و نقش سفید و فیروزه‌ای، ازاره‌ها نیز با چنین کاشی‌هایی پوشیده شده‌اند، وه که چه استادانه برای ایجاد آرامش افراد به انتخاب رنگ‌ها نشسته‌اند. شایان ذکر است، کاشی‌های کنونی همانند کاشی‌های اصلی مکشوفه در عملیات باستان‌شناسی بازسازی شده‌اند.
3- حوض کوچک هشت‌ضلعی با کاشی‌های فیروزه‌ای در وسط هشت‌ضلعی بزرگتر معروف به هشت‌ونیم هشت و محاط شده به ستون‌ها، در زیر گنبد به چلچراغی ماند که نور دویده از گلجام سقف را بر موج خویش رقصان منعکس می‌نماید و بساط آرامش روحی، لذت پاکیزگی و شوق زدودن کثیفی و پلشتی را مضاعف می‌کند.
سربینه را باگذر از یک راهرو منحنی و لاجرم یک هشتی ترک می‌گوییم. راهروها را از آن نظر منحنی می‌ساختند که هم عامل جلوگیری از هدر رفتن دمای گرمخانه باشد و هم فضای متعادلی برای آماده شدن بدن برای ورود به بخش بعدی را فراهم آورد. و هشتی که میاندر نیز گفته می‌شود چندراهه ایست به نوری خانه (نظافت خانه)، آبریزگاه (دستشویی) و گرمخانه، و هر یک در پس راهرویی جداگانه. در وسط آن حوضیست هشت‌ضلعی که برای شست‌وشوی پا به هنگام خروج از گرمخانه بوده است.
فضای گرمخانه مربع شکل است وگودتر از سربینه. دارای چهار ستون در وسط که پوشش گنبدی سقف را بر دوش دارند. غرفه‌ها در اطراف و خزینه در سمت غرب گرمخانه و اندکی بلندتر جلوه‌گری می‌کنند. خزینه خالیست ولی دیگ‌های هفت جوش کف خزینه گرما و بخار آب آن را تداعی می‌کند و الفتی که گلخن با گربه‌روهای کف گرمخانه در انتقال گرما به صحن حمام را یادآور می‌شود. سیستم گرمایشی حمام را سوخت، گلخن (تون)، گربه‌رو و دودکش شامل می‌شود. سوخت که معمولا در حمام‌های قدیم هیزم و بوته خارهای بیابان و یا فضولات حیوانی بود تا که گازوئیل جایگزین شد.
گلخن یا تون جایگاهش زیر دیگ (پاتیل) مسی یا هفت جوش خزینه بود و حاکم این قلمرو گلخن‌بان یا تون تاب نام داشت. وظیفه‌اش تهیه و انبار هیزم و گرم نگهداشتن آب خزینه و تمیزکردن گربه‌روها و دودکش‌هاست.گربه‌روها کانال‌هایی است به فرم غلام گردشی در زیر صحن گرمخانه، میاندر وحتی سربینه که هوای گرم را از گلخن گرفته و به طرف دودکش‌ها هدایت می‌کنند که از این رهگذر صحن و فضای گرمخانه گرم و مطبوع می‌شود.
برای تامین آب این حمام مطابق وقفنامه، قناتی وقف حمام بوده است. لکن با وجود چاهی در سربینه گمان می‌رود که آب قنات کفاف مصرف حمام را نمی‌داده و لاجرم چاه مذکور بعدا حفر و یا همزمان از هر دو منبع استفاده می‌شده است. آنچه مهم است نحوه آبرسانی در این حمام است که از شبکه منظمی تبعیت می‌کند، بدین‌صورت که آب از طریق لوله‌های سفالین از کناره دیوارها وارد محل ذخیره آب می‌شده که سه حوضچه را شامل می‌شود. بعد از ته‌نشین شدن املاح احتمالی و تصفیه شدن، آب به خزینه می‌رسیده و توسط دیگ‌های مسی کف خزینه گرم می‌شده است.
ویژگی‌های بنا:
علاوه بر نگارگری‌های ذکرشده دو ویژگی دیگر برای این حمام قایلند که عبارتست از:
1- به گفته آقای حسینی مدیر این موزه، گرچه سونا و جکوزی را به غربیان نسبت داده‌اند ولی در این حمام در400 سال قبل سونا و جکوزی تعبیه شده بود بدین معنی که آب از طریق لوله‌های سفالی به اسم تنبوشه از قنات به خزینه حمام هدایت می‌شده و این آب با فشار به بدن فرد می‌خورده، همانگونه که در جکوزی عمل می‌شود. بعد از خروج فرد از جکوزی (خزینه) به چال حوض یا استخر آب سرد رفته و شنا می‌کند که این عمل سبب رفع خستگی و ایجاد آرامش می‌شده است. گفتنی است استخر این حمام محلی برای آموزش و تمرین شنا بوده است.
2- این حمام از معدود حمام‌هایی است که برای ورود و خروج درب‌های مجزا دارند. در این حمام یک میاندر برای ورود طراحی شده و یک هشتی هم برای خروج با پاشوره‌ای مخصوص.
