چنانکه در مقدمه شمارگان پیشین نیز آمده بود طراحی اسپا باید به سمت آرامش و برانگیختن حواس پنجگانه نظر کند و فاکتورهایی چون نور، رنگ، وسعت فضا (متراژ)، صدا، دکور، بهداشت، پذیرایی و... را منظور نظر داشته باشد. هرگاه در مقام مقایسه تک‌تک فاکتورهای اسپاهای امروزی با حمام‌های سنتی ایرانی برآییم، درخواهیم یافت که حمام‌های ایرانی باتوجه به امکانات محدود زمان خود، هرکدام از فاکتورهای فوق‌الذکر را دارا بوده و گاه معمار هوشمند ایرانی برای کاربردی نمودن آن فاکتور، ترفند‌هایی را به‌کار می‌برده که بهترین بهره‌وری را به‌دنبال داشته باشد. چنانکه در مبحث نور اشاراتی چند داشتیم.
از آن‌جا که یکی از فاکتورهای مهم در اسپاهای امروزی وسعت فضای اسپا است و حداقل وسعت فضای مورد قبول را بین 120 تا 150 مترمربع تعریف کرده‌اند، لذا در این مقاله و در مقام مقایسه وسعت فضای کلی چند حمام سنتی ایران و به‌طبع آن فضاهای کاربردی طراحی شده در فضای کلی را به کنکاش می‌نشینیم.
1– حمام ابراهیم‌آباد اردبیل از دوران قاجار عرصه‌ای 1051 مترمربعی با زیربنای 385 مترمربع.
2– حمام ملاهادی اردبیل از دوران قاجار عرصه‌ای 1320 مترمربعی با زیربنای 1173 مترمربع.
3– حمام مهدی قلی‌بیک (حمام شاه) مشهد به مساحت 2000 مترمربع یکی از بزرگترین و زیباترین حمام‌های ایران است و دارای فضاهایی چون سردر، ورودی، هشتی، سربینه، میان در، گرمخانه، چال حوض وتون می‌باشد.
4– حمام گنجعلی‌خان 1300 مترمریع زیربنا داشته که بعد از مرمت به حدود 1000 مترمریع تقلیل یافته است این حمام یکی از باشکوه‌ترین حمام‌های ایران است با سردری مملو از نقاشی‌های زیبا و بی‌بدیل و نیز بسیار هماهنگ با مجموعه گنجعلی‌خان که در شمارگان پیشین به تفصیل شرح این اثر ماندگار آمده است.
5- حمام تاریخی سلطان امیراحمد نمونه‌ای از منحصر‌به‌فردترین حمام‌های ایران از نظر معماری و تزیینات با وسعت 1102 مترمربع در شهر کاشان است.
6 - حمام قلعه یکی از زیباترین حمام‌های استان همدان است که در یکی از محله‌های قدیمی و اصیل شهر همدان به نام محله قلعه یا قاشق‌تراشان واقع شده است. حمام تاریخی قلعه که به نام حمام حاج محمد سعید نیز خوانده می‌شود، در اواخر دوره قاجاریه بنا شده و دارای مساحتی در حدود 1700 مترمربع است. ورودی این حمام به شکل هشتی بوده و دارای دو بخش حمام سرد و حمام گرم می‌باشد که پس از عبور از هشتی، حمام سرد و سپس حمام گرم واقع شده است.
7 - حمام خان معروف به گرمخانه نور، حمامی است بنا شده توسط محمد تقی‌خان بافقی حاکم یزد به سال ۱۲۱۲(ه.ق) در زمینی به مساحت ۱۱۷۰ مترمربع و با زیربنای ۹۰۰ مترمربع بنا گردیده است.
8 - حمام قَجَر یکی از کهن‌ترین و بزرگترین گرمابه‌های شهر قزوین است. این بنا به دستور شاه‌عباس صفوی در سال 1057 ه.ق توسط امیر گونه خان قاجار قزوینی از سرداران شاه عباس ساخته شده است. مساحت این حمام حدود 1045 مترمربع است.
باتوجه به وسعت فضای حمام‌های ایران و در مقایسه استاندارد‌های اسپاهای امروزی چنانچه فضاهای حمام‌های بجا مانده را با آن استانداردها به‌روز نماییم، یقینا مکانی مطابق با فاکتورهای اسپاهای امروزی منطبق بر روحیات و حس و حال ایرانی خواهیم داشت که خود هم محل فخریست و هم محل درآمدی ملی در جهت جذب توریست و اعتبار صنعت گردشگری کشور.
برای آشنایی بیشتر فضاهای تشکیل‌دهنده حمام‌های ایرانی را به شرحی مختصر می‌نشینیم.
به‌طور کلی حمام‌های سنتی ایران از خرده فضاهایی تشکیل شده است که مجموعا فضای کلی حمام را ایجاد می‌نماید. از آن جمله‌اند:
1- ورودی (شامل: جلو خان، سردر، هشتی، دالان و دهلیز منتهی به سربینه) 2- سربینه 3- میان‌در 4 – نظافت‌خانه و سرویس‌های بهداشتی 5- هشتی 6– گرمخانه 7– خزینه 8- خلوت 9– فضای چال حوض 10- تون 11- منبع آب.
هریک از این فضاها در مناطق مختلف، بنا به اقلیم آب‌وهوایی و اهمیت جامعه شهری یا روستایی از وسعت متناسب برخوردار بوده‌اند.
از فضاهای مذکور در هر کدام از فضاها بنا به کاربری خاصش، از طراحی و حتی تزیینات منحصر‌به خود استفاده شده است. در یک جا سنگ ساده، در جایی سنگ حجاری شده، در دیگر جای کاشی ساده تک‌رنگ، در جایی دیگر کاشی هفت‌رنگ و گاه معرق رنگارنگ و در مکانی مملو از نقوش مانوس با عقاید و علایق اهالی محل نقش بسته و همگی فریاد همدلی با مردم و مردم‌واری سر می‌دهند و این‌گونه آنان را به امنیت خاطر و آرامش دعوت می‌نمایند. و این‌گونه رسالت خود را که همانا تشویق و ترغیب مردم به پاکیزگی و نهایتا رسیدن به آسودگی خیال و سلامت روحیست، به کمال می‌رسانند.
هر یک از فضاهای فوق در جای خود نقشی را ایفا می‌کنند و از کاربری خاصی حکایت دارد که اشاره‌ای گذرا بدان‌ها خالی از لطف نیست.
ورودی: فضای ورودی خود از چند خرده فضای دیگر تشکیل شده است از آن جمله‌اند:
- جلوخان: درحقیقت وسعت میدان‌گونه و محوطه‌ای باز در جلو و قبل از ورودی حمام است که غالبا برخی دستفروش‌ها محصولاتی چون بستنی و فالوده یا آب‌زرشک می‌فروختند و یا سلمانی‌ها و آرایشگران بساط خود را در این فضا پهن می‌کردند و در ورای آن سردر حمام خودنمایی می‌کند.
- سردر: سردر غالبا با چند پله به یک هشتی کوچک با پیرنشینی و سپس راهرویی با پله‌ای چند، کمی باریک و پیچ‌دار، سپس یک دهلیز و باز هم چند پله دیگر و سرانجام بینه یا سربینه.
هر یک از پله‌ها و پیچ‌های دالان مرحله‌ایست برای تغییر دما از سرمای بیرون تا گرمای مطبوع درون سربینه حمام تا که دمای بدن مرحله به مرحله آمادگی پذیرش گرما و رطوبت درون را پیدا کند و از طرفی گرمای درون حمام به یکباره به بیرون نرود و البته عکس این مطالب در مسیر برگشت هم صادق است. سردر حمام‌ها اغلب آجری با ازاره‌ای سنگ‌کاری یا کاشیکاری و نیم‌گنبدی مقرنس یا کاربندی شده و در جاهایی مزین به نقاشی‌هایی با مضامین معنی‌دار دارای پیام.
سربینه: آنچه هنر در چنته معمار و عواملش بوده در سربینه خرج شده است چراکه زیباترین، پرکارترین و مهم‌ترین بخش هر حمام سربینه است. وسعت سربینه از تمامی فضاهای حمام بیشتر است و تمامی فاکتورهایی که در فضای یک اسپا در نظر گرفته شده است در سربینه موجود است.
- نور آن درنهایت تناسب و زیبایی است (در مبحث نور مورد برقرار گرفته است).
- رنگ در سربینه مظهر زیبایست از ازاره‌های کاشیکاری گرفته تا کاشی‌های کف سربینه تا رقص رنگ‌ها در فضای حوض وسط سربینه و انعکاس رقصان نور گلجام‌ها به روی مقرنس‌های سقف و نقاشی‌هایی که در دیواره‌ها و سقف حکایات دور و نزدیک را بازگو می‌کنند.
- صداهای درهم و آوای فواره‌های حوض وسط سربینه، پژواک آهنگین جامه‌دار که می‌گوید (خشک بیار)، کورکور قلیان پاچالدار (حمامی)، نفس‌نفس زدن‌های مشت‌مالچی و پذیرایی قبل و بعد شاگرد پادو حمام، گفت‌وشنود و احوال‌پرسی دوستان و آشنایان، تماما در جهت برانگیختن حواس پنجگانه، تمدید قوا و آرامش روح و روان مراجعه‌کننده است، که اسپایی این چنینم آرزوست.
میان‌در: از آن‌جا که دمای سربینه و گرمخانه، هم به‌لحاظ دما و هم رطوبت بسیار متفاوت است لذا برای ورود و خروج دالانی پرپیچ وخم با سقفی کوتاه به جهت حفاظت دمای دو فضا، طراحی شده است میان‌در خوانده می‌شود.
در میانه‌راه میان در هشتی کوچکی با چند سکو به دو منظور طراحی شده که یکی جهت نشستن کسانی است که در گرمخانه دچار گرمازدگی و تنگی‌نفس شده‌اند در این مکان هوای متعادلی را تنفس کنند و از هوای سرماتر سربینه نیز محفوظ مانند.
دوم راهرو دیگری از هشتی به‌طرف سرویس‌های بهداشتی و نظافت‌خانه (اطاق تنظیف) جدا می‌شود که فضایست محفوظ و جدا از سایر فضاها.
گرمخانه: با گذر از میان‌در و برای ورود به گرمخانه معمولا باید از چند پله پایین آمد تا به صحن گرمخانه پا گذارده شود.
از آن نظر به این فضا گرمخانه گفته می‌شود که گرم‌ترین فضا در کل حمام است چراکه سوای گرمای آب و بخار و رطوبت گرم آن که فضا را گرم و مرطوب می‌کند. وجود گربه‌روها در زیر کف حمام که در واقع مسیر خروج دود و گرمای اضافی تون می‌باشد،گرمایی مطبوع به کف و فضای گرمخانه اهدا می‌کند. گرمخانه خود به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شود.
ابتدا خزینه: خزینه مخزن آبی است که از طریق کف آن به وسیله پاتیلی فلزی به نام تیان و از طریق آتش تون یا گلخن که توسط فردی بنام تون‌تاب یا گلخن بان تهیه می‌شد گرم می‌شود.
دوم خلوت: در کناره‌های فضای اصلی گرمخانه فضاهای کوچک و دنجی برای استفاده و استحمام افراد صاحب منصب و متشخص وجود داشت که به خلوت معروف بود.
سوم فضای چال حوض: چال حوض استخری بزرگ و عمیق است که در کنار فضای اصلی گرمخانه می‌باشد گرچه فضای آن از هوای گرم و مرطوب گرمخانه بهره می‌گیرد ولی آب استخر سرد بوده و محلی برای شنا و حتی مسابقه دادن نیز بوده است.
منبع آب: در گذشته آب حمام‌ها یا از طریق قنات‌ها و آب‌های جاری و یا از طریق حفر چاه در مجاورت حمام تامین می‌شده است. آب چه از طریق قنات و چه از طریق آب چاه که توسط انسان یا چند گاو کشیده شود در منبع ذخیره می‌شده است.
(فضایی که برای حرکت گاو جهت کشیدن آب وجود داشته است را گاورو می‌گفته‌اند).