دیباچه

ابوعلی حسین پسر عبدالله پسر سینا (متولد ۳۷۰ق /۹۸۰م – متوفی ۴۲۸ق/ ۱۰۳۷م) مشهور به «بوعلی سینا» و «ابن‌سینا» بزرگ‌ترین فیلسوف و پزشک نامدار ایرانی، از تواناترین و پرکارترین نویسندگان جهان بوده است. از مشهورترین آثار پزشکی وی القانون فی‌الطب است که برای نخستین‌بار متن عربی آن در ۱۵۹۳ میلادی در رُم (ایتالیا) منتشر شد و سپس در ۱۲۹۰هـق در قاهره، و سال ۱۲۹۴هـق در بولاق به چاپ رسید. ترجمه کامل فارسی آن نیز با عنوان «قانون در طب» در ایران توسط ادیب و شاعر و مترجم شهیر کُرد: استاد عبدالرحمان شرفکندی (هه‌ژار) برای نخستین بار انجام گرفت. قانون در برگیرنده پنج کتاب است و هر کتاب به چند «فن»، «تعلیم»، «فصل» و «جمله» تقسیم می‌شود. از موضوعات قابل توجه و مورد پژوهش ابن‌سینا، حمام و آداب و سنن و قوانین مربوط بدان و نیز نقـش آن در مسایل پزشـکی و سلامتی انسان و عملکرد آن به‌عنوان مکانی برای ماساژ و سنت فصد و حجامت است.

 معماری حمام

بوعلی‌سینا در کتاب اول (فن دوم، تعلیم دوم، فصل ۱۹) در باب معماری و ساختمان حمام می‌نویسد: «سرآمد گرمابه‌ها، گرمابه‌های دیر بنیاد، دارای فضای وسیع و آب زلال است. لطیفه‌گویی آمده است و این جمله را به آن افزوده است: بر تون تاب است که گرمای دیگ گلخنش هم مزاج گرمابه رفتگان باشد» (بوعلی‌سینا، ۱۳۶۶، ص ۲۳۷).

از دیدگاه بوعلی، معماری حمام شایسته است که از سه خصوصیت برخوردار باشد: دیر بنیاد، فضای وسیع، آب زلال. همین خصوصیات را محمد کاظم گیلانی ملک الاطبأ در حفظ‌الصحه ناصری (مقاله اول، فصل هفتم در بیان حمام) به استناد گفته بوعلی شرح و توضیح می‌دهد و می‌نویسد: «بهترین حمام‌ها آن است که: ۱) قدیم البنا باشد یعنی تازه نساخته باشند که رایحه و بوی آهک انجره ردیه از او استشمام شود، زیرا که بخار آهک و انجره ردیه مضر قلب و روح و مزید حدّت و خشکی هوای حمام است. ۲) و دیگر آن‌که وسیع‌الفضا باشد که نفس‌های مردم و بخار آبی که متصاعد می‌گردند محتبس و متحقن نشوند که موجب وحشت روح و عدم انبساط نفس گردند. ۳) و باید آب او شیرین باشد تا باعث ترطیب بدن شود و چیز غریبی که موجب اذیت روح و بدن شود و به او مخلوط نباشد مثل گوگرد و نمک و نفط و قیر و این نظر به ابدان صحیحه است نه مریضه، زیرا که بعض امراض رطبه مانند استسقا و امثال آن را اغتسال به آب شور لازم است و اجتناب از آب شیرین واجب.» (کریمیان سردشتی، ۱۳۸۲، ص ۱۱۹- ۱۲۰).

ویژگی دیگری را نیز محمدکاظم گیلانی برای حمام بیان می‌کند که ابن‌سینا جداگانه به آن می‌پردازد و آن گرمی و سردی و اعتدال آب‌وهوای حمام است، به تبع مزاج اشخاص. بوعلی سپس به ویژگی‌های حمام می‌پردازد و گوید: «بدان که ویژگی گرمابه در سه چیز است: گرمی هوا؛ رطوبت آب؛ ساختمان. اولی سردی می‌بخشد و نم می‌دهد، دومی نم‌فزای است و گرمی‌زای، و سومی که همان ساختمان است کارش گرم کردن و خشکی بخشیدن به آن است.» (بوعلی سینا، قانون در طب، ترجمه شرفکندی، کتاب اول، ص۲۳۷). وی سپس توضیح می‌دهد: «نباید گفتار کسانی را که می‌گویند، آب به درون و بیرون اندام‌های اصلی نمی‌رسد و آن‌ها را مرطوب نمی‌سازد به گوش گرفت. گرمابه علاوه‌بر ویژگی‌های سه گانه و تاثیرات و تغییراتی که به‌وسیله آن‌ها ‌پدید می‌آید، تاثیرات دیگری را نیز دارد که برخی از آن‌ها عرضی است و برخی نیز از خود حمام منشا می‌گیرند». (همان‌جا).

 فواید حمام: بهداشت جسمی و سلامتی روانی

بوعلی در باب آب‌و‌هوای گرم گرمابه می‌گوید: «هوای گرم حمام چون حرارت غریزی را می‌گدازد، به مزاج سردی می‌دهد و همچنین هوای اندرون گرمابه، با این‌که رطوبت‌های غیرطبیعی به‌‌ همراه دارد اندام‌هایی را خشکی می‌بخشد که در گداختن (تحلیل) رطوبت اندام‌های بسیار تَر مزاج سهمی به‌سزا دارند. آب گرمابه اگر بسیار گرم باشد پوست بدن می‌ترنجد و منافذ زیر پوست به‌هم می‌آیند و از رطوبت آب چیزی به بدن نمی‌رسد و از تحلیل باز می‌ماند.» (همان‌جا).

در ارتباط با آب گرمابه و مزاج‌های گوناگون افراد، بوعلی‌‌سینا دیدگاه‌های بسیار نو و بدیعی دارد که نویسندگان بعدی بیشتر از آرای وی متاثرند. بوعلی می‌نویسد: «آب بسیار گرم به مزاج گرمی می‌بخشد. آبی که گرمای آن از حد ولرم کم‌تر است سردی و رطوبت می‌دهد. وقتی آب سرد بر بدن وارد آید گرمایی که از هوای گرمابه حاصل شده است از سطح بدن دور می‌شود و در احشا گرد می‌آید. گرمای آب حمام هر چند مناسب باشد ماندن زیاد در آن سبب سردی مزاج می‌شود. این حالت را دو علت است: یکی این‌که مزاج غریزی آب، سرد است و اگر بسیار بماند حالت گرمی که حالتی عرضی است دیر نمی‌پاید و از بین می‌رود و آب سرد مزاج خوی سرشتی خود را باز می‌یابد و از آن‌چه به بدن نفوذ کرده است، کنش طبیعی آب که سرمادهندگی است سر می‌زند. دیگر آن‌که آب چه گرم باشد و چه سرد، در هر حال رطوبت‌بخش است. هرگاه بدن بر اثر کثرت شست‌وشوی رطوبت زیاده از حد را بپذیرد بر اثر زیادی رطوبت گرمای غریزی در یک‌جا جمع می‌شود و بر اثر رطوبت به خاموشی می‌گراید و سردی بر مزاج روی می‌آورد. گرمای حمام تاثیر تحلیل‌کنندگی دارد، در حمام، غذای هضم نشده بر اثر تحلیل هضم می‌شود، خلط کال و نارسیده نیز در گرمابه پخته می‌شود.» (همان، ص ۲۳۷ -۲۳۸).

محمدکاظم گیلانی در حفظ‌الصحه ناصری موارد فوق‌الذکر را بر‌ حسب مزاج‌ها، طبقه‌بندی کرده و توضیح داده است و تاثیرات آب‌ها و نحوه استفاده از آن را برای سه گروه با رد المزاج (سرد مزاج)، محرورالمزاج (گرم مزاج) و معتدل‌المزاج (معتدل مزاج) تبیین می‌نماید که همان سخنان ابن‌سینا را به‌یاد می‌آورد؛ البته وی برای معتدل‌المزاج رعایت ده شرط را لازم می‌داند. (کریمیان سردشتی، ص ۱۲۰- ۱۲۱).

بوعلی سینا سپس درخصوص «حضور در حمام» و تاثیرات آن بدون خیس کردن بدن صحبت می‌کند و می‌نویسد: «حمام رفتن ولی دور از آب بودن و تن را خیس نکردن و فقط از گرمای آن استفاده کردن برای خشکی بخشیدن به مزاج، مناسب و برای کسانی که بیماری استسقا دارند و کسانی که گوشت سست و شل دارند سودبخش است. لیکن اگر بدن را خیس کنند رطوبت مزاج می‌افزاید و چنین کسانی اگر در حمام بسیار بنشینند، بر اثر گداختن مواد بدن و بر اثر عرق کردن زیاد، خشکی بیشتر از حد اعتدال بر مزاج‌شان وارد می‌شود. و اگر کمتر از حد لازم در حمام نشسته باشند قبل از حالت عرق کردن، بدن رطوبت حمام را می‌مکد و تر مزاجی پدید می‌آید.» (ابوعلی‌سیـنا، قانون در طـب: ترجـمه شرفکندی، کتاب اول، ص ۲۳۸).

ابوعلی سینا از مواردی که بدان توجه دارد موضوع «حمام رفتن با شکم خالی یا شکم سیر» است که ارتباط آن را در صحت و سلامتی گزارش می‌کند: «حمام رفتن ناشتا و با شکم خالی سبب خشکی مزاج زیاد می‌شود و تن را لاغر و ناتوان می‌کند. حمام رفتن با شکم تازه سیر شده موجب فربه شدن تن می‌گردد، زیرا مواد غذایی به سطح تن روی می‌آورد. لیکن امکان دارد که در اندام‌هایی مانند معده و کبد بند آمدن‌هایی رخ دهد، زیرا غذاهای ناپخته بر اثر هوای حمام به‌سوی این اندام‌ها روی می‌آورند. حمام رفتن قبل از گرسنه شدن و بعد از نخستین هضم، سودبخش است و تن در این حالت فربهی را به اعتدال می‌یابد. کسانی مانند بیماران دق که برای تحصیل رطوبت به گرمابه می‌روند باید تا موقعی در آب بمانند و خود را شست‌وشو دهند که احساس خستگی نکرده‌اند. پس از آن تن را روغن بمالند، زیرا اندرون تن به روغن در این حالت سبب می‌شود که آب تراوش کرده در سوراخ‌های زیر پوست حبس شود و از درون پوست بیرون نیاید و در نتیجه رطوبت مورد نیاز به‌دست آید. علاوه‌بر آن به دستورات زیر نیز باید عمل کنند: در گرمابه بسیار درنگ نکنند، مراقب باشند جایی را که در آن می‌مانند هوای معتدل داشته باشد، زمین گرمابه را آب‌پاشی کنند تا بخار فراوان ایجاد شود و هوا نمناک گردد، در بیرون آمدن از گرمابه نباید خود را زحمت دهند، بلکه بر تخت روان بنشینند و انتقال یابند، هنگام بیرون آمدن از حمام عطرهای سرد به خود بزنند، مدت یک ساعت در رختکن استراحت کنند تا نفس کشیدن به حالت اعتدال و طبیعی باز آید، چیز رطوبت‌بخشی مانند آب‌جو یا شیر بنوشند.» (همان‌جا).

مضرات حمام براساس مزاج‌های گوناگون

بوعلی سینا علاوه ‌بر فواید حمام در بهداشت و سلامتی انسان که مذکور شد، به مضرات و تاثیرات منفی آن نیز اشارت دارد و می‌نویسد: «کسی که مدت طولانی در حمام می‌ماند باید بیم آن را داشته باشد که به غش گرفتار آید، زیرا در این حالت دل به هم بر‌می‌آید و حرکت قلب به سستی می‌گراید و بیم ایستادنش می‌رود. گرمابه با وجود فواید زیادش مضراتی هم دارد که عبارتند از:

۱) بر اثر استحمام مواد زاید به‌ آسانی بر اندام‌های ناتوان ریزش می‌کنند.

۲) سستی به تن روی می‌آورد.

۳) به اعصاب زیان می‌رسد.

۴) حرارت غریزی می‌گدازد.

۵) اشتهای غذا از بین می‌رود.

۶) از غریزه جنسی کاسته می‌شود. (همان، ص ۲۳۹).